Tarczyca to niewielki, ale niezwykle ważny organ ludzkiego ciała. Produkuje on i wydziela do krwi trzy hormony: tyroksynę (T4), trójjodotyroninę (T3) oraz kalcytoninę. Mechanizmy produkcji i regulowania poziomu tych hormonów odgrywają kluczową rolę w prawidłowym działaniu wszystkich tkanek i narządów. Wolne T4 i T3 regulują prawidłowy wzrost i rozwój organizmu poprzez utrzymanie odpowiedniej temperatury ciała. Ponadto wpływają na wszystkie aspekty metabolizmu węglowodanów, a także na metabolizm witamin i tłuszczów. Biorą udział w kontroli funkcjonowania wielu narządów i układów: krążenia, nerwowego, pokarmowego, rozrodczego, nerek. Są niezbędne w okresie płodowym i noworodkowym. W związku z tym nawet niewielkie zaburzenia w pracy tego gruczołu wpływają negatywnie na zdrowie, samopoczucie i jakość życia. Choroby tarczycy stanowią istotny problem XXI wieku. Specjaliści oceniają, że problem z tarczycą na całym świecie ma ponad 300 mln ludzi, ale nawet połowa z nich o tym nie wie. Dzięki możliwościom diagnostycznym dostępnym w dobie współczesnej medycyny możliwa jest ocena kondycji gruczołu tarczowego oraz wczesne wykrycie nieprawidłowości w jego pracy. Laboratorium MEDICA posiada w swojej ofercie szeroki wachlarz badań podstawowych i specjalistycznych pomocnych w diagnostyce chorób tarczycy.
Zaburzenia czynności tarczycy
- Nadczynność tarczycy (hipertyreoza) polega na zwiększonej produkcji i uwalnianiu hormonów: T3 i T4, co w konsekwencji prowadzi do ich podwyższonego stężenie we krwi i w efekcie przyspiesza metabolizm organizmu. Zaburzenie to dotyczy około 1–1,5% społeczeństwa. Najczęściej jest ona związana z chorobą Gravesa-Basedowa. Nadczynność tarczycy może ujawnić się w każdym wieku, ale najbardziej predysponują do niego 3 okresy w życiu: okres pokwitania, menopauzy oraz ciąży.
- Niedoczynność tarczycy (hipotyreoza) pojawia się wtedy, gdy tarczyca nie jest w stanie wyprodukować wystarczającej ilości hormonów: T3 i T4. Zaburzenie to jest najczęstszą chorobą gruczołu tarczowego. Szacuje się, że dotyczy ona około 2% społeczeństwa. Częstość występowania wzrasta wraz z wiekiem. Czynniki predysponujące do wystąpienia niedoczynności gruczołu nie są do końca poznane. Wiadomo jednak, że duży wpływ ma wystąpienie zapalenia tarczycy typu Hashimoto.
- Choroby tarczycy mogą być przyczyną wielu powikłań w przebiegu ciąży, jak też trudności w zajściu w ciążę. Ponadto są czynnikiem ryzyka niepowodzenia zapłodnienia in vitro. Zwiększony poziom TSH zmniejsza szanse kobiety na zajście w ciążę, ponieważ zaburza owulację. Nieleczona lub nieprawidłowo leczona niedoczynność tarczycy w okresie ciąży wiąże się ze zwiększeniem ryzyka powikłań ciążowych, takich jak przedwczesne porody, odklejanie się łożyska, samoistne poronienia, stan przedrzucawkowy, niedokrwistość, nadciśnienie indukowane ciążą czy krwawienie poporodowe. Wpływa również na stan zdrowia dziecka po porodzie, a w szczególności na jego rozwój intelektualny.
- Choroby tarczycy mają tendencję do nasilania się po porodzie. Wiele z nich rozpoznaje się pierwszy raz po porodzie, dlatego standardem jest kontrola poziomu TSH 6 tygodni po porodzie.
- Tarczyca w rozwoju dziecka odgrywa szczególną rolę, a jej hormony mają decydujący wpływ na rozwój płodu i noworodka. Są one niezbędne do prawidłowych podziałów komórek ośrodkowego układu nerwowego płodu, dojrzewania mózgu oraz układu kostnego. Po urodzeniu dziecka wpływają na procesy wzrastania i dojrzewania wszystkich komórek organizmu oraz regulują przemianę materii. Niedobór hormonów tarczycy w okresie płodowym i noworodkowym skutkuje trwałym uszkodzeniem mózgu. Zasady diagnostyki chorób tarczycy u dzieci, poza pewnymi wyjątkami, nie różnią się od zasad stosowanych u dorosłych.
Jakie są objawy zaburzeń czynności tarczycy?
Choroby tarczycy są przyczyną bardzo szerokiego wachlarza mało specyficznych objawów. Dzieje się tak dlatego, że receptory dla tetrajodotyroniny (T4) i trójjodotyroniny (T3) znajdują się na praktycznie wszystkich komórkach naszego organizmu. Większość z nas (zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym) dostrzeże u siebie kilka objawów nadczynności lub niedoczynności tarczycy. Jednak w celu potwierdzenia, czy też wykluczenia wstępnego rozpoznania zaburzeń czynności tarczycy należy wykonać badania laboratoryjne.
Badania podstawowe
Podstawowa diagnostyka laboratoryjna czynności tarczycy obejmuje ocenę stężenia TSH i hormonów tarczycy: FT3 i FT4, co wynika z faktu, że gruczoł tarczowy funkcjonuje w systemie ujemnego sprzężenia zwrotnego z podwzgórzem i przysadką mózgową. Gdy stężenie hormonów FT3 i FT4 we krwi spada, podwzgórze produkuje TRH (tyreoliberynę), której zadaniem jest pobudzenie przysadki mózgowej do produkcji TSH. Hormon TSH natomiast ma za zadanie pobudzić tarczycę do wytwarzania większej ilości hormonów: FT3 i FT4. Gdy ich poziom we krwi staje się optymalny, to stężenie TRH spada, co skutkuje obniżeniem stężenia TSH oraz spadkiem produkcji hormonów przez tarczycę. Produkcja i wydzielanie TRH i TSH podlega „rytmowi dobowemu” (szczyt uwalniana notowany jest w godzinach nocnych) oraz jest zależne od pory roku – zwiększona synteza ma miejsce w zimie, zmniejszona w okresie letnim. Warto pamiętać, że na stężenie TSH, FT3 i FT4, poza aktualnym stanem czynnościowym gruczołu tarczowego, mają wpływ także inne czynniki, takie jak: wiek pacjenta, stan odżywienia, pojemność białek wiążących hormony tarczycowe oraz stosowane leki.
- TSH – hormon ten produkowany przez przysadkę powoduje zwiększenie masy tarczycy (poprzez zwiększenie wielkości i ilości tarczycowych komórek pęcherzykowych), zwiększenie przepływu krwi przez ten narząd oraz stymuluje produkcję i wydzielanie hormonów tarczycy – T3 i T4. Badanie poziomu TSH powinno być badaniem pierwszego rzutu u chorych z objawami nadczynności lub niedoczynności tarczycy oraz testem przesiewowym w grupach zwiększonego ryzyka wystąpienia zaburzeń czynności tarczycy. Podwyższone wartości TSH w krwi obwodowej wiążą się z niedoczynnością tarczycy (hipotyreoza), a obniżone stężenia TSH z nadczynnością tarczycy. Wydzielanie tego hormonu jest hamowane przez FT3, FT4, somatostatynę i dopaminę, natomiast pobudzane przez tyreoliberynę, a także stres i zimno.
- FT3 – w diagnostyce ocena stężenia FT3 jest stosowana zwykle w drugiej kolejności, w przypadku sprzecznych wyników oznaczeń TSH i wolnej tyroksyny (FT4), ponieważ stężenie FT3 w surowicy w dużej mierze zależy od czynników pozatarczycowych. Poziom FT3 przy prawidłowym poziomie FT4 i obniżonym poziomie TSH umożliwia różnicowanie subklinicznej niedoczynności tarczycy (FT3 w normie), zatrucia T3-tyreotoksykozy (podniesiona FT3) i zespołu niskiej T3 (obniżona FT3). Oznaczenie FT3 znalazło również zastosowanie w monitorowaniu substytucyjnego leczenia niedoczynności tarczycy oraz diagnostyce nadczynności tarczycy indukowanej przez leki.
- FT4 – hormon ten jest wykorzystywany do diagnostyki różnicowej nadczynności i niedoczynności jawnej lub subklinicznej. Wyraźne podwyższone poziomy FT4 potwierdzają kliniczne rozpoznanie nadczynności tarczycy, podczas gdy wyraźnie obniżone poziomy FT4 w połączeniu z innymi danymi klinicznymi skutkują rozpoznaniem niedoczynności tego gruczołu, zwłaszcza w przypadkach niejednoznacznych. Oznaczenie FT4 znalazło również zastosowanie w monitorowaniu leczenia substytucyjnego i tyreostatycznego.
Badania uzupełniające
Badania uzupełniające wykonywane są w celu wykluczenia lub potwierdzenia choroby tarczycy o podłożu autoimmunologicznym – choroby, w której nasze ciało atakuje swoje własne komórki. Do badań tych należą:
- przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) – peroksydaza tarczycowa jest enzymem niezbędnym do produkcji hormonów T3 i T4. Badanie tych przeciwciał zaliczane jest do najczulszego testu wykrywającego autoimmunologiczne choroby tarczycy. Najwyższe stężenia (stężenie może dochodzić nawet do kilku tysięcy) obserwuje się u pacjentów cierpiących na wole Hashimoto. Częstość występowania wyżej wymienionych przeciwciał w tej chorobie to ok. 90% przypadków. Te same autoprzeciwciała obserwuje się w 60-80% przypadków choroby Garvesa-Basedowa. Wykazano związek tych przeciwciał z niepowodzeniami położniczymi, takimi jak poronienia, stan przedrzucawkowy, przedwczesne porody i niepowodzenia zapłodnienia in vitro.
- przeciwciała przeciwko tyreoglobulinie (anty-TG) – tyreoglobulina jest prekursorem hormonów tarczycy. Mierzalne miano przeciwciał anty-TG występuje u ok. 10% zdrowej populacji. Anty-TG wykrywane są u 30% pacjentów z chorobą Gravesa-Basedowa i u 85% pacjentów chorobą Hashimoto. Badanie tyreoglobuliny razem z badaniem anty-TG zleca się regularnie podczas monitorowania terapii i po zakończonym leczeniu raka tarczycy.
- przeciwciała TRAb – są przeciwciałami skierowanymi przeciwko receptorowi dla hormonu TSH umiejscowionym na komórkach tarczycy. Oznaczenie poziomu przeciwciał TRAb znalazło zastosowanie w diagnostyce autoimmunologicznych chorób tarczycy oraz w różnicowaniu ich od innych rodzajów zapalenia tarczycy. Jest pomocne w potwierdzeniu choroby Gravesa-Basedowa (są obecne w 90-100% przypadków), prognozowaniu jej przebiegu, a także monitorowaniu leczenia. Pacjenci z chorobą Gravesa-Basedowa i wysokim poziomem TRAb mają zwiększone ryzyko reaktywacji choroby. Badanie to znajduje również istotne zastosowanie w różnicowaniu choroby Hashimoto w fazie nadczynności (Hashitoxicosis) i poporodowego zapalenia tarczycy w fazie nadczynności z chorobą Gravesa-Basedowa. U kobiet ciężarnych z przebytą lub obecną autoimmunologiczną chorobą tarczycy, istnieje ryzyko rozwoju niedoczynności lub nadczynności tarczycy u płodu i noworodka. Badanie TRAb w takim przypadku zleca się na początku i pod koniec trwania ciąży. Wyniki oznaczeń są pomocne przy ustaleniu, czy istnieje ryzyko choroby tarczycy u dziecka, bowiem przeciwciała te mają zdolność przenikania przez łożysko. Rola oznaczania przeciwciał TRAb ciągle się zwiększa. Jego wynik stanowi czynnik prognostyczny, a zatem stanowi ważną pomoc w podejmowaniu decyzji dotyczących sposobu leczenia.
Diagnostyka nowotworów tarczycy
Nowotwory tarczycy są stosunkowo rzadkimi schorzeniami. Wśród złośliwych nowotworów tarczycy wyróżnia się cztery główne postacie histopatologiczne raków: brodawkowaty, pęcherzykowy, rdzeniasty i anaplastyczny. Nowotwory te nie powodują zaburzeń samej czynności tarczycy – nie prowadzą ani do niedoczynności, ani do nadczynności gruczołu tarczowego. Diagnostyka opiera się głownie na badaniach obrazowych i histologicznych. Badania laboratoryjne służą głownie do monitorowania skuteczności terapii oraz wykrywania nawrotu choroby. Do badań tych należą:
- Tyreoglobulina jest glikoproteiną produkowaną wyłącznie przez komórki pęcherzykowe tarczycy, zarówno prawidłowe, jak i nowotworowo zmienione. Jej poziom w surowicy jest podwyższony w przypadku raka brodawkowatego lub pęcherzykowego tarczycy. Wzrost stężenia tyreoglobuliny nie stanowi o rozpoznaniu nowotworu tarczycy. Nowotwór rozpoznawany jest za pomocą mikroskopowej oceny komórek pobranych podczas biopsji. Tyreoglobulina w onkologii znalazła zastosowanie jako marker nowotworowy wykorzystywany do monitorowania skuteczności terapii oraz wykrywania nawrotu choroby.
- Kalcytonina jest hormonem syntetyzowanym przez komórki C tarczycy. Oznaczenie jej stężenia jest badaniem pomocniczym w rozpoznaniu przerostu komórek C i raka rdzeniastego tarczycy (MTC). W onkologii marker ten znalazł zastosowanie do monitorowania skuteczności leczenia i wykrycia nawrotów choroby. Niskie stężenie tego hormonu oznacza, że jest bardzo mało prawdopodobne, aby objawy choroby wynikały z przerostu komórek C lub obecności raka rdzeniastego tarczycy. Natomiast znacznie podwyższone wartości jego stężenia wskazują na przerost komórek C lub raka rdzeniastego tarczycy (MTC), jednak w celu potwierdzenia rozpoznania wykonuje się dodatkowo inne badania (biopsja, USG). Ze względu na rodzinny charakter występowania raka rdzeniastego tarczycy zalecana jest okresowa kontrola stężenia kalcytoniny u osób spokrewnionych. Podwyższone wartości kalcytoniny obserwuje się także w nowotworach płuc, piersi i trzustki.
Dzięki osiągnięciom współczesnej medycy dysponujemy licznymi badaniami, które umożliwiają nam szybką i skuteczną diagnostykę schorzeń gruczołu tarczowego. Uzupełnieniem badań laboratoryjnych są badania histopatologiczne i badania obrazowe takie jak USG oraz scyntygrafia. Należy pamiętać, że wszystkie wyniki badań powinny być interpretowane przez lekarza, ponieważ wartości referencyjne poszczególnych parametrów są zależne od stanu klinicznego pacjenta, stanu odżywienia, wieku oraz stosowanych leków. W przypadku pacjentów, u których prowadzona jest terapia farmakologiczna mająca na celu wyrównanie zaburzeń hormonalnych gruczołu tarczowego, niezwykle istotne jest wykonywanie oznaczeń tych hormonów tą samą metodą i w tym samym laboratorium. Laboratorium MEDICA dysponuje nowoczesnym sprzętem i odczynnikami wysokiej jakości, co pozwala na uzyskanie wiarygodnych analiz, zgodnych z powszechnie przyjętymi standardami światowymi. Pełna oferta badań służąca do oceny stanu gruczołu tarczowego i diagnostyki jego schorzeń dostępna jest w siedzibie laboratorium oraz na stronie internetowej: www.medica.radom.pl
mgr anal. med. Natalia Bilska
Laboratorium MEDICA
