Kleszcze i borelioza – co o nich wiemy? Laboratoryjna diagnostyka boreliozy

poniedziałek, 20 wrz 2021 |

Kleszcze (Ixodida ) należą do gromady pajęczaków i podgromady roztoczy. Na świecie występuje około 900 gatunków kleszczy i wszystkie są zewnętrznymi pasożytami kręgowców. W Polsce żyje dziewiętnaście z nich: 3 to obrzeżki, a 16 – kleszcze właściwe. W naszym kraju najliczniejszym przedstawicielem tej grupy jest kleszcz pospolity (Ixodes ricinus), zwany kiedyś pastwiskowym lub psim. Typowym siedliskiem tego gatunku są lasy liściaste i mieszane, miejsca zacienione, z dużą wilgotnością powietrza i bogatym, ale niezbyt gęstym runem leśnym. Jednakże w obecnych czasach kleszcze znaleźć można także w miastach – w parkach, na kortach tenisowych, wzdłuż rzek czy w okolicach oczek wodnych, a nawet w ogródkach działkowych czy tych przydomowych. 

Stadia rozwojowe kleszcza

Stadia rozwojowe kleszcza obejmują jajo, larwę, nimfę i osobnika dorosłego. Pełny cykl życiowy trwa około 2-3 lat i wymaga krwi żywiciela do przejścia do kolejnego stadium rozwoju. Larwy mają 6 odnóży i po wykluciu z jaja nie szukają aktywnie pożywienia – przebywają w wierzchniej warstwie gleby. Najczęściej żywicielem dla nich są drobne gryzonie, jaszczurki, nietoperze czy ptaki, a po ok. 3-5 dniach żerowania odpadają i w ściółce leśnej linieją do stadium nimfy. Nimfa posiada, tak jak osobnik dorosły, 8 odnóży i wspina się na źdźbło trawy lub gałązki czekając na kolejnego żywiciela, najczęściej średniej wielkości ssaka lub ptaka. Po 4-7 dniach pożywiania się odpada, by przeobrazić się w dorosłego osobnika. Dorosła głodna samica kleszcza pospolitego mierzy ok. 3-3,5 mm długości, najedzona może mieć nawet 1,1 cm. Teoretycznie, każde ze stadiów rozwojowych kleszcza może pasożytować na człowieku, w praktyce – najczęściej znajdujemy osobniki dorosłe, rzadziej nimfy. Kleszcze mogą być wektorami dla szeregu chorób: boreliozy, babeszjozy, anaplazmozy, tularemii, gorączki krwotocznej, gorączki Q, odkleszczowego zapalenia opon mózgowych. 

Kiedy jest największa aktywność kleszczy?

W przypadku kleszcza pospolitego największa aktywność jest obserwowana wiosną: zaczyna się już pod koniec marca, jeżeli zima była łagodna, potem w kwietniu i maju następuje szczyt aktywności, kiedy to obserwuje się najwięcej postaci nimfalnych i dorosłych. Przez upalne miesiące letnie daje się zauważyć wyciszenie, ale z kolei wtedy najbardziej aktywne są larwy. Drugi szczyt aktywności rozpoczyna się we wrześniu, a nawet wcześniej – już pod koniec sierpnia, i trwa do początku października. Kleszcze stają się aktywne, gdy temperatura otoczenia osiąga 10-15°C, a wilgotność powietrza ok. 80%. W okresie zimowym kleszcze zapadają w stan odrętwienia, najczęściej w stadium nimfy, ale zimować mogą również postacie larwalne oraz dorosłe. 

Jak chronić się przed kleszczami?

W celu uniknięcia ukłucia przez kleszcza należy odpowiednio przygotować się do wyprawy do lasu czy nawet na piknik lub biwak. Pomocne będą różnego rodzaju środki ochronne w sprayu, mające za zadanie maskowanie zapachu naszego ciała, bowiem kleszcze wyczuwają potencjalną ofiarę specjalnym organem zwanym narządem Hallera, który reaguje na zapach potu, temperaturę, wilgotność oraz dwutlenek węgla. Kolejnym, najważniejszym czynnikiem chroniącym przed kleszczami jest odpowiednie ubranie. Kleszcz, wbrew obiegowej opinii, nie skacze na ofiarę, ale wspina się na nią. Kleszcz pospolity może przebywać na roślinności do wysokości jednego metra, stanowi więc zagrożenie dla osób zbierających runo leśne: owoce czy grzyby, a także kwiaty czy rośliny, jak borówki. Na taką wyprawę zaleca się założenie zakrytych butów, a najlepiej kaloszy, gdyż ich gładka powierzchnia utrudnia kleszczom wspinaczkę, oraz w miarę możliwości jasnego ubrania, na którym łatwiej jest zauważyć wspinającego się pasożyta. Należy również zabezpieczyć nogawki wsuwając je do butów i rękawy oraz kołnierz ubrania wierzchniego, tak żeby materiał był jak najbliżej ciała. Po powrocie do domu należy obejrzeć dokładnie całe ciało, gdyż kleszcze wybierają do żerowania miejsca dobrze unaczynione, z delikatną skórą, a więc również trudno dostępne: pachwiny, zgięcia kolan, pachy, na głowie na linii włosów, na karku czy za uszami. Im szybciej pasożyt zostanie znaleziony i usunięty, tym lepiej, szczególnie w przypadku infekcji krętkami Borrelia, ponieważ czas potrzebny do zakażenia wynosi minimum 24 godziny żerowania, a nawet, w świetle najnowszych badań, 36 do 72 godzin. 

Borelioza – choroba z Lyme przenoszona przez kleszcze

Borelioza jest odzwierzęcą zakaźną chorobą wieloukładową i najczęstszą chorobą przenoszoną przez kleszcze. Wywołuje ją bakteria z rodzaju Borrelia. Angielska nazwa – choroba z Lyme – wywodzi się od miasteczka w południowowschodniej części stanu Connecticut, gdzie w 1975 r. opisano 12 przypadków zapalenia stawów u dzieci i powiązano objawy z obecnością rumienia wędrującego po ukłuciu przez kleszcze, wykluczając tym samym pierwotną diagnozę młodzieńczego reumatoidalnego zapalenia stawów. W Europie już w 1909 r. szwedzki dermatolog Arvid Afzelius zauważył związek pomiędzy ukąszeniem kleszcza a pojawieniem powiększającej się zmiany skórnej. W latach 40. XX wieku niemiecki neurolog Alfred Bannwarth połączył ukłucie przez kleszcza z objawami neurologicznymi choroby, a opisany przez niego zespół Bannwartha współcześnie klasyfikuje się jako neuroboreliozę. 

Obecnie czynnik etiologiczny choroby z Lyme nazywa się Borrelia burgdorferi sensu lato complex, a w skład kompleksu wchodzi 21 genogatunków krętków Borrelia spp. W Europie, w tym w Polsce, najważniejsze są cztery z nich: Borrelia burgdorferi sensu stricto, Borrelia afzelii, Borrelia garinii, Borreliaspielmanii. Kleszcz, żywiąc się krwią dziko żyjących zwierząt, zakaża się bakteriami, wirusami i pasożytami, które następnie mogą zostać przeniesione na następnego żywiciela, w tym człowieka. 􏰀􏰀􏰀 

Każda forma rozwojowa kleszcza może przenosić krętki Borrelia spp. Z najnowszych badań wynika, że 1-5% jaj składanych przez zakażoną tą bakterią samicę kleszcza, również jest zakażonych. Szacuje się, że na naszym kontynencie nawet co trzeci kleszcz jest nosicielem krętków Borrelia. 

Jakie są objawy boreliozy?

Pierwszym objawem boreliozy jest tzw. rumień wędrujący (erythema migrans), który stopniowo rozszerza się wokół miejsca ukłucia (zwykle 1–3 tygodnie po kontakcie z kleszczem, ale w skrajnych wypadkach może wystąpić nawet po 3 miesiącach). Typowa zmiana to plama, która szybko się powiększa i centralnie przejaśnia. Rumień nietypowy nie ma centralnego przejaśnienia oraz regularnego kształtu. Jeśli jednak jego średnica przekracza 5 cm, to należy uznać go za rumień wędrujący. Równolegle z rumieniem mogą występować dolegliwości uogólnione, jak złe samopoczucie, zmęczenie, bóle głowy, niewielka gorączka, pobolewania stawów i mięśni, powiększenie węzłów chłonnych (limfadenopatia). Rozpoznanie rumienia wędrującego spełnia kryterium rozpoznania choroby bez konieczności wykonywania badań laboratoryjnych. Należy zaznaczyć, że niewielkie zaczerwienie i odczyn zapalny w miejscu kontaktu z kleszczem (ustępujący po kilku dniach) nie jest powodem do niepokoju. Jest to zwykła reakcja organizmu po ukłuciu przez owady lub pajęczaki. Innymi objawami (wymagającymi potwierdzenia laboratoryjnego), które mogą niepokoić pacjentów są: 

  • symptomy grypopodobne
  • zapalenia i bóle stawów (zwykle kolana, barki, łokcie)
  • zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
  • bóle korzeniowe
  • zaburzenia czucia
  • ból głowy
  • bóle mięśniowo-stawowe
  • porażenie nerwu twarzowego oraz nerwów obwodowych
  • powiększenie węzłów chłonnych
  • bóle kończyn
  • zaburzenia rytmu serca 

Wczesne objawy ustępują w ciągu 3 miesięcy i u części chorych rozwija się postać wczesna rozsiana, która może przebiegać pod postacią zapalenia stawów lub neuroboreliozy albo (rzadziej) zapalenia mięśnia sercowego. Po wielu latach od zakażenia u części chorych dochodzi do zanikowego zapalenia skóry (ACA – acrodermatitis chronica atrophicans), przewlekłego zapalenia stawów (LA – lyme arthritis), chłoniaka limfocytowego skóry (BL – borrelial lymphoma), powikłań neurologicznych. 

Rozpoznanie boreliozy

Borelioza jest tematem wzbudzającym wśród pacjentów wiele emocji. Osoba, która znalazła na swoim ciele kleszcza i obserwuje niepokojące objawy, powinna zgłosić się do lekarza specjalisty. Lekarz na podstawie zebranego wywiadu lekarskiego podejmie decyzję o dodatkowych badaniach oraz ewentualnym leczeniu. Według zaleceń WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) pewne rozpoznanie boreliozy można postawić: 

  • jeśli pacjent spełnia kryteria wczesnej boreliozy, czyli pojawił się rumień wędrujący (co nie wymaga potwierdzenia laboratoryjnego) 

lub

  • jeśli spełnione są kryteria kliniczne i laboratoryjne 

Laboratoryjna diagnostyka boreliozy

Nowoczesna diagnostyka pozwala na coraz sprawniejsze i dokładniejsze rozpoznawanie boreliozy. Laboratoryjna diagnostyka boreliozy opiera się na wykrywaniu specyficznych przeciwciał wytworzonych przez układ immunologiczny po kontakcie z krętkiem Borrelia burgdorferi sensu lato complex. Dodatnie wyniki badań laboratoryjnych mogą być podstawą do rozpoznania boreliozy tylko w obecności objawów klinicznych.

Rekomendowane badania

Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, Europejskie Stowarzyszenie d/s Walki z Boreliozą oraz CDC (Centrum Kontroli i Zapobiegania Chorobom) rekomendują dwuetapową diagnostykę boreliozy polegającą na wykryciu specyficznych przeciwciał przeciwko Borrelia klasy IgG i IgM w surowicy pacjenta:

  • test przesiewowy ELISA w klasie IgM, IgG – I etap

Jest to test o wysokiej czułości i mniejszej swoistości. Zadaniem testu ELISA jest wydanie wiarygodnego wyniku negatywnego (prawdziwie negatywnego) oraz wyselekcjonowanie pacjentów wymagających dalszej diagnostyki pozwalającej na potwierdzenie lub wykluczenie zakażenia. Na tym etapie badania istotnym jest, aby mieć pewność, że pacjent, który otrzymuje wynik negatywny, nie wymaga dalszej diagnostyki w kierunku boreliozy, lecz jego diagnostyka powinna zostać ukierunkowana na inne schorzenia.

Wszystkie dodatnie i graniczne wyniki testów ELISA należy bezwzględnie potwierdzić testem Western-blot.

  • test potwierdzenia Western-blot w przypadku dodatniego testu ELISA  – II etap

W odróżnieniu od techniki ELISA, Western-blot  gwarantuje przede wszystkim wysoką specyficzność. Oznacza to, że dodatni wynik badania występuje jedynie u osób, które zetknęły się z krętkiem Borrelia, natomiast ujemny wynik świadczy o tym, że wynik testu ELISA był fałszywie dodatni. Otrzymanie fałszywie dodatnich wyników badań serologicznych met. ELISA jest związane z tzw. „reakcjami krzyżowymi” przeciwciał skierowanych przeciwko bakteriom z rodziny krętków lub wirusom z rodziny Herpesvirideae (zwłaszcza wirusem Ebsteina-Barr (EBV), wywołującym mononukleozę zakaźną). 

Schemat diagnostyki zakażenia Borrelia burgdorferi s.l.c. – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych

Metody ELISA i Western-blot wzajemnie się uzupełniają. Nie powinno się zatem wykonywać jedynie testu Western-blot z pominięciem testu ELISA, ponieważ w ten sposób zwiększa się możliwość wystąpienia błędów diagnostycznych.

Ponadto testy serologiczne (ELISA oraz Western-blot) nie powinny być stosowane do monitorowania skuteczności leczenia Boreliozy. Zwiększone miana przeciwciał mogą się utrzymywać przez wiele lat po wyleczeniu. Ewolucję choroby ocenia się na podstawie kryteriów klinicznych, a nie mian przeciwciał.

Skład antygenowy testów Western-blot firmy EUROIMMUN oferowanych przez laboratorium MEDICA

Borelioza IgM met. Western-blot:

  • VIsE Bb: wysokooczyszczony, rekombinowany antygen VIsE  Borrelia burgdorferi (Bb)
  • p41 i p39: wysokooczyszczona rekombinowana falgellina (p41) i BmpA (p39) z BorreliaOspC-adv Ba, OspC-adv Bb, OspC-adv Bg, OspC-adv Bsp: wysokooczyszczone rekombinowane, wysokospecyficzne dimeryczne antygeny OspC (p25) z Borrelia afzelii (Ba), Borrelia burgdorferi (Bb), Borrelia garinii (Bg) i Borrelia Spielmanii (BsP)
  • Przeciwciała IgM przeciwko OspC są wysoko specyficznym markerem wczesnej fazy boreliozy. Najczęściej pojawiają się jako pierwsze w efekcie zakażenia i występują u ok. 90% świeżo zakażonych pacjentów. Dokładne poznanie struktury OspC pozwoliło opracować technologię produkcji dimerycznego białka przypominającego postać natywną – tzw. OspC-adv.. Tak zaprojektowany antygen pozwala wykrywać przeciwciała z większą o 30% specyficznością.

  • Pasma kontrolne IgG lub IgM: sprawdzenie poziomu całkowitych IgG lub IgM
  • Kontrola: kontrola inkubacji wskazująca poprawność inkubacji.

Ocena pasków testowych wykonywana jest za pomocą programu komputerowego EUROLineScan.

Borelioza IgG met. Western-blot:

  • VIsE Ba, VIsE Bb, VIsE Bg: wysokooczyszczone, rekombinowane antygeny VIsE z Borrelia afzelli (Ba), Borrelia burgdorferi (Bb), Borrelia garinii (Bg)
  • Lipid Ba i Lipid Bb: wyekstrahowane z frakcji błonowej lipidy z Borrelia afzelii (Ba) i Borrelia burgdorferi (Bb). Przeciwciała przeciwko lipidom Borrelia często wskazują na późną fazę infekcji
  • p83: oczyszczone rekombinowane białko p83 z Borrelia. Przeciwciała przeciw p83 często pojawiają się w późnej fazie infekcji
  • p41 i p39: oczyszczona rekombinowana flagelina (p41) oraz BmpA (p39) z Borrelia
  • OspC: wysokospecyficzne rekombinowane, dimeryczne OspC (p25) z różnych odmian Borrelia
  • p58, p21, p20, p19, p18: rekombinowane wysokospecyficzne antygeny z Borrelia burgdorferi oczyszczone za pomocą chromatografii powinowactwa
  • Pasma kontrolne IgG lub IgM: sprawdzenie poziomu całkowitych IgG lub IgM
  • Kontrola: kontrola inkubacji wskazująca poprawność inkubacji.

Ocena pasków testowych wykonywana jest za pomocą programu komputerowego EUROLineScan.

Interpretacja wyników badań laboratoryjnych

Interpretując wyniki badań laboratoryjnych należy brać pod uwagę, że:

  • wyniki badań laboratoryjnych (zarówno ELISA, jak i Western-blot) potwierdzają jedynie obecność przeciwciał przeciwko krętkom Borrelia we surowicy krwi pacjenta
  • uzyskanie wyniku dodatniego może być podstawą do rozpoznania boreliozy tylko i wyłącznie w obecności odpowiednich dla boreliozy objawów klinicznych
  • wyprodukowane w wyniku infekcji przeciwciała IgG mogą być stwierdzane we krwi nawet po 10, a niekiedy po 20 latach od momentu stwierdzenia choroby
  • wykryte przeciwciała w klasie IgM (uznawane zwykle za marker aktywnej infekcji) mogą być przetrwałe i w takim przypadku nie wskazują na aktywne zakażenie
  • ujemny wynik testu u osoby z podejrzeniem późnej postaci boreliozy praktycznie wyklucza to podejrzenie
  • nie można wykluczyć sytuacji, kiedy pacjent tzw. seropozytywny, niechorujący na boreliozę, rozwija inną, podobnie objawiającą się chorobę, np. reumatoidalne zapalenie stawów

Kiedy wykonać badanie na boreliozę?

W przypadku boreliozy tzw. okno serologiczne trwa średnio 4 tygodnie. Okno serologiczne jest to okres od początku infekcji do wytworzenia przez organizm wykrywalnych przeciwciał. Wykonując testy serologiczne w kierunku boreliozy, należy pamiętać, aby nie robić tego bezpośrednio po kontakcie z kleszczem. Na badanie powinno się zgłosić się po minimum 4 tygodniach od ukąszenia przez kleszcza. Wykonanie badań przed upływem tego czasu stwarza ryzyko uzyskania wyniku fałszywie negatywnego (ujemnego). Należy również zaznaczyć, że antybiotykoterapia wdrożona w początkowym stadium choroby osłabia odpowiedź immunologiczną organizmu i może prowadzić do uzyskania  wyniku fałszywie negatywnego (ujemnego).

Borelioza jest jedną z najbardziej kontrowersyjnych chorób zakaźnych w Polsce. Wzrost jej wykrywalności związany jest z coraz większą świadomością społeczeństwa oraz z szerszym dostępem do nowoczesnych testów diagnostycznych. Należy pamiętać, że borelioza jest chorobą wyleczalną. Istotne jest jednak zdiagnozowanie choroby we wczesnej fazie oraz dobranie odpowiedniego leczenia zgodnie z obowiązującymi standardami. Laboratorium MEDICA dysponuje nowoczesnym sprzętem i odczynnikami wysokiej jakości do diagnostyki boreliozy, co pozwala na uzyskanie wiarygodnych analiz, zgodnych z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych.

Newsletter

Newsletter

Zapisz się do Naszej listy kontaktowej, aby raz w tygodniu otrzymywać aktualności z Naszej strony, oraz informacje o najnowszych Promocjach!

Dziękujemy za zapisanie się do Neszego Newslettera!