Cukrzyca jest pierwszą chorobą niezakaźną, która została uznana przez ONZ oraz WHO za epidemię XXI wieku. Stanowi problem globalny. Ze względu na zachorowalność stawiana jest w jednym rzędzie z chorobami układu krążenia i chorobami nowotworowymi. Według danych IDF (International Diabetes Federation) na cukrzycę choruje ponad 300 milionów osób na świecie, z czego 1/3 nie jest tego świadoma i w związku z tym nie jest leczona. Polska należy do krajów o najwyższej zachorowalności – co piąty Polak ma problem z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej ustroju lub cukrzycą. Z roku na rok zapadalność na tę chorobę dramatycznie szybko rośnie i coraz częściej jest ona rozpoznawana wśród nastolatków i dzieci. Laboratorium MEDICA w swojej ofercie posiada badania służące do wczesnego wykrywania cukrzycy i stanów przedcukrzycowych oraz monitorowania już wykrytej choroby.
Czym jest cukrzyca?
Glukoza jest podstawowym źródłem energii dla komórek organizmu i jedynym źródłem energii dla mózgu i układu nerwowego. Węglowodany dostarczone wraz z pokarmem są rozkładane w przewodzie pokarmowym do glukozy, która jest następnie wchłaniana do krwioobiegu w jelicie cienkim. Insulina warunkuje wykorzystanie glukozy jako źródła energii. Konsekwencją zachwiania równowagi pomiędzy stężeniem glukozy a hormonami trzustki jest hipoglikemia (zbyt niskie stężenie glukozy we krwi) bądź hiperglikemia (zbyt wysokie stężenie glukozy we krwi).
Według definicji WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) cukrzyca jest grupą chorób metabolicznych charakteryzującą się hiperglikemią wynikającą z defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Przewlekła hiperglikemia prowadzi do uszkodzenia, zaburzenia czynności i niewydolności narządów (zwłaszcza oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych), a nawet zgonu.
Jakie są objawy cukrzycy?
Zdradliwość cukrzycy i stanu przedcukrzycowego polega na braku jakichkolwiek charakterystycznych dolegliwości. Choroba rozpoznawana jest zwykle na zaawansowanym etapie rozwoju, gdy już poczynione przez hiperglikemię uszkodzenia narządu wzroku, serca, naczyń krwionośnych, nerwów i mózgu czy nerek są nieodwracalne. Do typowych objawów, które wskazują na cukrzycę ze znaczną hiperglikemią zaliczamy:
- zmniejszenie masy ciała
- wzmożone pragnienie
- wielomocz
- osłabienie i wzmożona senność
- pojawienie się zmian ropnych na skórze, owrzodzeń, rogowacenia
- pojawienie się stanów zapalnych narządów moczowo-płciowych
Jakie wyróżniamy typy cukrzycy?
- Cukrzyca typu I (cukrzyca insulinozależna, cukrzyca wieku młodzieńczego) – diagnozowana jest zazwyczaj u ludzi młodych (< 30 r.ż.). Jej szczyt występowania przypada na 11-13 r.ż. Charakteryzuje się zniszczeniem komórek β wysp trzustkowych, co w konsekwencji prowadzi do całkowitego niedoboru insuliny. Zazwyczaj ma podłoże autoimmunologiczne i charakteryzuje się wytwarzaniem autoprzeciwciał:
- p/c przeciwyspowych
- p/c p. dekarboksylazie kwasu glutaminowego (anty-GAD)
- p/c p. fosfatazie tyrozyny
- p/c przeciwinsulinowych
- Cukrzyca typu II (cukrzyca insulinoniezależna, cukrzyca dorosłych) – diagnozowana jest zwykle >30 r.ż., ale może ujawnić się w każdym wieku. U chorych stwierdza się insulinooporność i czasami brak wytwarzania wystarczającej ilości insuliny.
- Cukrzyca ciężarnych – zaburzenie tolerancji węglowodanowej po raz pierwszy pojawiające się lub rozpoznane w przebiegu ciąży i najczęściej ustępujące po jej zakończeniu (definicja WHO). Wszystkie kobiety ciężarne powinny być diagnozowane w kierunku zaburzeń tolerancji glukozy. Wstępne oznaczenie stężenia glukozy na czczo powinno być zlecone na początku ciąży, podczas pierwszej wizyty u ginekologa. Jeśli glikemia na czczo wynosi <92 mg/dl należy zaplanować wykonanie testu 75 g OGTT między 24. a 28. tygodniem ciąży.
- Inne swoiste typy cukrzycy o znanych przyczynach: cukrzyca uwarunkowana genetycznie, indukowana przez leki lub zakażenia wirusowe, zaburzenia hormonalne, upośledzenie zewnątrzwydzielniczej aktywności trzustki.
Badania laboratoryjne wykorzystywane w diagnostyce cukrzycy i stanu przedcukrzycowego
Glukoza na czczo
W laboratorium MEDICA oznaczenie wykonywane jest metodą heksokinazową, która charakteryzuje się stosunkowo lepszą czułością oraz swoistością w porównaniu do innych metod oraz wykazuje mniejszą podatność na czynniki interferujące. Oznaczenie poziomu glukozy wykonuje się w próbce krwi pobranej 8-12 godzin po ostatnim posiłku, po wypoczynku nocnym. Jest to najpowszechniej stosowany test, który pozwala na rozróżnienie prawidłowej glikemii, nieprawidłowej glikemii lub cukrzycy. Zaleca się wykonywanie oznaczenie glukozy na czczo raz w ciągu 3 lat u każdej osoby powyżej 45. roku życia. Natomiast niezależnie od wieku, badanie to należy wykonać co roku u osób z grupy ryzyka.
OGTT 75g – 2 pkt lub 3 pkt
Jest to trzypunktowe lub dwupunktowe badanie poziomu glukozy w osoczu w próbkach pobranych w czasie 120 min. po podaniu 75 gramów glukozy. Po podaniu glukozy obserwowane są zmiany jej poziomu w krwi pacjenta (glikemii), związane z szybkością wydzielania insuliny i wchłaniania glukozy przez komórki organizmu. Po podaniu glukozy, z trzustki wydzielana jest w dwóch etapach insulina – po kilku minutach zgromadzony zapas, a następnie pula powstająca na bieżąco (do 2 godz. po podaniu glukozy).
Wskazania do wykonania testu:
- jeśli jednokrotny lub dwukrotny pomiar glikemii na czczo wyniesie 100–125 mg/dl
- gdy przy glikemii na czczo poniżej 100 mg/dl istnieje uzasadnione podejrzenie nieprawidłowej tolerancji glukozy lub cukrzycy
- badanie profilaktyczne u kobiet ciężarnych między 24 a 28 tygodniem ciąży
Insulina ultraczuła na czczo
Insulina jest hormonem polipeptydowym produkowanym przez komórki β wysp trzustkowych Langerhansa. Główną funkcją insuliny jest dostarczenie i magazynowanie glukozy w komórkach oraz utrzymanie stężenia glukozy we krwi na prawidłowym poziomie. Odgrywa kluczową rolę w metabolizmie tłuszczów. Efektem jej działania jest obniżenie glukozy, aminokwasów i trójglicerydów we krwi.
Po spożyciu posiłku stężenie insuliny wzrasta wielokrotnie. Wykazano, że odpowiedź trzustki na wzrost stężenia glukozy ma charakter dwufazowy. Faza wczesna obejmuje nagły krótkotrwały wyrzut insuliny, następnie dochodzi do spadku jej poziomu w surowicy. W fazie późnej stężenie insuliny wzrasta stopniowo. Hormon jest wydzielany powoli i równomiernie przez cały czas. Faza ta trwa tak długo, jak długo podwyższona jest glikemia (poziom glukozy we krwi).
Osoby chore na cukrzycę typu 1 nie wytwarzają insuliny lub wytwarzają bardzo niewielkie jej ilości, dlatego muszą ją dostarczać w postaci zastrzyków. Pacjenci chorzy na cukrzycę typu 2 zazwyczaj wytwarzają insulinę, ale wykazują oporność/niewrażliwość na ten hormon, która narasta wraz z czasem. Oznaczenie poziomu insuliny znalazło zastosowanie w diagnostyce wyspiaka (insulinoma), oceny insulinooporności, monitorowania wytwarzania przez organizm insuliny, monitorowania oceny i skuteczności terapii chorych na cukrzycę typu 2.
Insulina po obciążeniu 75g glukozy – 2 pkt lub 3 pkt
Jest to trzypunktowe lub dwupunktowe badanie poziomu insuliny w surowicy w próbkach pobranych w czasie 120 min. po podaniu 75 gramów glukozy. Po podaniu glukozy obserwowane są zmiany poziomu insuliny w surowicy pacjenta, związane z szybkością wydzielania insuliny i wchłaniania glukozy przez komórki organizmu. Po podaniu glukozy, z trzustki wydzielana jest w dwóch etapach insulina – po kilku minutach zgromadzony zapas, a następnie pula powstająca na bieżąco (do 2 godz. po podaniu glukozy).
HOMA-IR – współczynnik insulinooporności
Insulinooporność definiowana jest jako stan obniżonej wrażliwości tkanek organizmu na działanie insuliny mimo prawidłowego lub podwyższonego stężenia tego hormonu w surowicy krwi. Może mieć charakter pierwotny, czyli uwarunkowany genetycznie lub wtórny, czyli nabyty. Jej przebieg może być bezobjawowy, ale może ujawniać się jako różnorodne zaburzenia, takie jak upośledzona tolerancja glukozy, hipercholesterolemia, hipertriglicerydemia, otyłość typu aneroidalnego czy nadciśnienie tętnicze. Zjawisko insulinooporności odgrywa istotną rolę w patogenezie cukrzycy typu 2. Współczynnik insulinooporności – HOMA opiera się na matematycznej analizie stężeń insuliny i glukozy oznaczanych na czczo.
Badanie ogólne moczu
Informacje jakie mogą być czerpane z wyniku badania moczu, są bardzo rozległe i nie dotyczą tylko układu moczowego. W przebiegu cukrzycy najważniejszymi parametrami badania ogólnego moczu są:
- Glukoza – w moczu zdrowego pacjenta jest nieobecna. Jeżeli we krwi jest bardzo wysoki poziom glikemii, jak w niekontrolowanej cukrzycy, wówczas glukoza przedostaje się do moczu. Ponadto intensywna farmakoterapia cukrzycy również może przyczyniać się do przejściowego pojawienia się glukozy w moczu.
- Ciała ketonowe – są grupą związków będących pośrednimi metabolitami przemian tłuszczów i częściowo białek. Do ich nadmiaru we krwi i moczu dochodzi przy upośledzeniu energetycznego wykorzystania węglowodanów. Obecność ciał ketonowych w moczu stwierdza się przy kwasicy ketonowej (cukrzycowej), która stanowi ostre powikłanie cukrzycy i jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia diabetyka. Kwasica ketonowa zwykle jest konsekwencją nieleczonej lub źle leczonej cukrzycy. Może ona wystąpić w każdym jej rodzaju, jednak największym zagrożeniem jest dla cukrzyków typu I.
-
anty GAD – p/c. p. dekarboksylazie kw. glutaminowego
Badanie znalazło zastosowanie w diagnostyce cukrzycy typu 1, cukrzycy LADA oraz w ocenie ryzyka rozwoju cukrzycy typu 1 u osób spokrewnionych z chorymi na cukrzycę o podłożu autoimmunologicznym. Anty-GAD należą do grupy przeciwciał przeciwwyspowych występujących w autoimmunologicznej postaci cukrzycy typu 1 i cukrzycy LADA. W wyniku tej choroby dochodzi do autoimmunologicznego niszczenia komórek β wysp Langerhansa trzustki. Konsekwencją tego procesu jest zanik wydzielania insuliny. Objawy kliniczne występują gdy uszkodzonych zostanie ponad 80% komórek, co wiąże się z długim okresem bezobjawowym choroby. Przeciwciała anty-GAD mogą być wykryte w surowicy pacjenta nawet 10 lat przed wystąpieniem objawów klinicznych. Stanowią marker wczesnego procesu autoimmunizacyjnego uszkodzenia komórek β trzustki.
Badania laboratoryjne wykorzystywane do monitorowania cukrzycy
Badanie ogólne moczu
Glukoza na czczo
Insulina ultraczuła na czczo
C-peptyd na czczo
C-peptyd jest badaniem służącym do określenia sekrecji insuliny. Prekursorem insuliny jest proinsulina, która zawiera łączący peptyd C. W momencie, gdy trzustka wydziela proinsulinę do krwiobiegu, cząsteczka proinsuliny rozpada się na dwie części – peptyd C oraz aktywną insulinę. Ilość powstającego peptydu C odzwierciedla aktywność komórek β wysp trzustkowych Langerhansa i odpowiada ilości endogennej insuliny. Insulina podawana w postaci zastrzyków nie zawiera peptydu C, dlatego badanie na obecność C-peptydu we krwi jest bardzo dobrym parametrem umożliwiającym zbadanie czy trzustka produkuje własną insulinę. Prawidłowe stężenie C-peptydu świadczy o zachowanej zdolności trzustki do produkcji insuliny. Niskie poziomy C-peptydu związane są z niską produkcją insuliny. Oznaczenie poziomu C-peptydu zlecane jest chorym na cukrzycę typu 1 w celu oceny czynności komórek β trzustki. U chorych na cukrzycę typu 2 badanie to jest pomocne w podjęciu decyzji o konieczności rozpoczęcia terapii insuliną.
Mikroalbuminuria
Badanie jest pomocne we wczesnym wykryciu nefropatii cukrzycowej – groźnego powikłania cukrzycy. Albumina jest białkiem o małej masie cząsteczkowej, które u osób zdrowych występuje w moczu jedynie w niewielkich ilościach. Cukrzyca wywołuje zmiany w kłębuszkach nerkowych, które powodują zwiększoną przepuszczalność drobnych naczyń krwionośnych kłębuszków i w konsekwencji przedostawanie się albuminy z krwi do moczu, w którym pojawia się w większych ilościach. Jest to pierwszy sygnał uszkodzenia nerek w przebiegu cukrzycy.
Lipidogram
Wykonanie lipidogramu wykorzystywane jest w ocenie ryzyka wystąpienia powikłań w postaci udaru mózgu i chorób sercowo-naczyniowych, takich jak choroba wieńcowa czy zawał mięśnia sercowego.
Hemoglobina glikowana met. HPLC (HbA1C)
W laboratorium MEDICA badanie wykonywane jest referencyjną techniką chromatografii HPLC (wysokosprawnej chromatografii cieczowej) certyfikowanej przez National Glycohemoglobin Standarization Program (NGSP). Wartość HbA1C odzwierciedla średnie stężenie glukozy we krwi, w okresie około 3 miesięcy poprzedzających oznaczenie, przy czym około 50% obecnej we krwi HbA1C powstaje w ciągu ostatniego miesiąca przed wykonaniem oznaczenia. Oznaczenia HbA1C należy wykonywać raz w roku u pacjentów ze stabilnym przebiegiem choroby, osiągających cele leczenia. U pacjentów nieosiągających celów leczenia lub tych, u których dokonano zmiany sposobu leczenia, należy wykonywać oznaczenia HbA1C co najmniej raz na kwartał.
W 2010 roku Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne, a w 2013 roku Europejskie Towarzystwo Diabetologiczne włączyło HbA1C jako wskaźnik do panelu badań stosowanych w rozpoznawaniu zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne oraz Europejskie Towarzystwo Badań nad Cukrzycą w 2009 na konferencji w Nowym Orleanie oraz na łamach czasopisma Diabetes Care ogłosiło wspólne stanowisko w sprawie oznaczanie HbA1C met. HPLC w diagnostyce cukrzycy. Eksperci stwierdzili, że wartości HbA1C ≥ 6.5% pozwalają na rozpoznanie cukrzycy. Wartości między 6 a 6.5% wskazują na duże ryzyko rozwoju cukrzycy i stanowią sygnał do podjęcia intensywnych działań prewencyjnych. Takie działania należy podjąć również u osób, u których wartość HbA1C jest poniżej 6.0% lecz występują inne czynniki rozwoju cukrzycy takie jak otyłość, hipertriglicerydemia i inne. Warunkiem korzystania z oznaczenia HbA1C jako narzędzia diagnostyki tolerancji węglowodanów jest dostęp do metody HPLC certyfikowanej przez National Glycohemoglobin Standardization Program (NGSP).
Jakie są kryteria rozpoznania zaburzeń gospodarki węglowodanowej?
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne opracowało kryteria rozpoznania zaburzeń gospodarki węglowodanowej:
Glukometr – orientacyjne monitorowanie glikemii
Leczenie cukrzycy wymaga ścisłego monitorowania biochemicznego, którego podstawą jest samokontrola glikemii prowadzona przez pacjentów przy użyciu przenośnych urządzeń diagnostycznych do szybkiego pomiaru stężenia glukozy. Ten sposób kontroli glikemii ma jednak orientacyjny charakter, a oznaczenia wykonywane przy użyciu glukometrów są podatne na szereg czynników zakłócających. Ponadto uzyskane wyniki pomiaru charakteryzują się dość sporym błędem pomiaru – FDa (Food and Drug administration) dopuszcza 20% błąd dla oznaczeń glukometrycznych. W związku z tym glukometry są przeznaczone tylko i wyłącznie do orientacyjnego monitorowania aktualnego stężenia glukozy w krwi przez pacjenta, w celu podjęcia odpowiednich działań terapeutycznych. Urządzenia te nie mogą być wykorzystywane do precyzyjnego diagnozowania pacjentów – rozpoznawania cukrzycy, upośledzonej tolerancji glukozy i nieprawidłowej glikemii na czczo.
Rozwój cywilizacji oraz wielkie przemiany społeczne i ekonomiczne, a co za tym idzie – zmiany w stylu życia populacji ludzkich, spowodowały na świecie epidemię cukrzycy. Choroba ta znacząco obniża jakość życia osób na nią cierpiących oraz jest przyczyną inwalidztwa i licznych zgonów. Większość z nich jest spowodowana powikłaniami w późniejszym stadium choroby, takimi jak zawał serca i udar. Mimo ogromnemu postępowi medycyny, schorzenie to jest nadal nieuleczalne i stwarza niezwykłe wyzwanie dla wielu naukowców i lekarzy praktyków. Skuteczna walka z cukrzycą wymaga wczesnego wykrycia zaburzeń gospodarki węglowodanowej oraz zastosowania optymalnej terapii zapobiegającej groźnym dla zdrowia i życia przewlekłym powikłaniom cukrzycy. Laboratorium MEDICA w swojej ofercie posiada badania służące do wczesnego wykrywania cukrzycy i stanów przedcukrzycowych oraz monitorowania już wykrytej choroby. Wszystkie oznaczenia wykonywane są przez wykwalifikowany personel przy użyciu nowoczesnych analizatorów i metod referencyjnych.
mgr anal.med. Natalia Bilska
Laboratorium MEDICA
