Niepłodność o podłożu immunologicznym

Definicja niepłodności wg WHO mówi że jest to niezdolność do zajścia w ciążę lub spłodzenia dziecka, w ciągu 12 miesięcy regularnego współżycia (3-5 razy w tygodniu) bez zastosowania jakichkolwiek metod antykoncepcji. Jest to obecnie bardzo częsty problem młodych par. Epidemiologicznie problem bezpłodności w Polsce dotyczy 10 – 20% par w wieku reprodukcyjnym tzn około 1,5 mln par. Bezskuteczne roczne oczekiwanie na ciążę jest wskazaniem do rozpoczęcia diagnostyki, która zawsze powinna dotyczyć obojga partnerów. Kobiety stają się mniej płodne wraz z wiekiem i tak są fizjologicznie zaprogramowane odwlekanie momentu poczęcia wpływa na zmniejszenie szans jej powodzenia, bardzo przydatnym badaniem w ocenie rezerwy jajnikowej jest badanie poziomu AMH. Płodność mężczyzny zdrowego zachowana jest do późnego wieku z tym że liczba plemników z wiekiem ulega również obniżeniu .Należy pamiętać, że bezpłodność występuje z taką samą częstotliwością zarówno u kobiet jak i mężczyzn.

W tym artykule pragnę przybliżyć problem niepłodności o podłożu immunologicznym oraz przedstawić narzędzia diagnostyczne pomocne w ich rozpoznaniu. W przypadku innych przyczyn niż autoimmunologiczne mamy w laboratorium wiele badań pomocnych w ich wykryciu, są to hormony płciowe , badanie nasienia, posiewy bakteriologiczne, mykologiczne, badania wirusologiczne. W przypadku niepłodności immunologicznej również dysponujemy swoistymi i specyficznymi analizami są to cztery rodzaje przeciwciał.

Czym jest niepłodność immunologiczna ? Mamy z nią do czynienia, gdy przeszkodą w zajściu w ciążę jest układ odpornościowy traktujący określone komórki jako wrogie i niszczący je przy pomocy przeciwciał. Jakie przeciwciała się wówczas pojawiają ?

Są to przeciwciała przeciw:

• Plemnikom (ASA – anti-sperm antibodies)
• Jajnikom (AOA – anti-ovarian antibodies)
• Błonie przejrzystej (AZA – anti-zona pellucida antibodies)
• Komórkom Leydiga jąder

Przypadki autoimmunologicznej reakcji opartej o aktywność przeciwciał odnotowuje się u 9-36% bezpłodnych par. U bezpłodnych mężczyzn mechanizm ten dotyczy około 8-21% przypadków. Z kolei występuje tylko u 0,9-4% płodnych par.(M.M Euroimmun)

Przeciwciała przeciw plemnikom ASA

Mogą być przyczyną niepłodności zarówno u mężczyzn (reakcja autoimmunologiczna) jak i u kobiet. U 20% niepłodnych par w wieku rozrodczym obserwuje się obecność ASA. Szanse zajścia w ciążę par, u których u mężczyzny lub kobiety występują przeciwciała przeciwplemnikowe, są o 38 % niższe. Przeciwciała przeciwplemnikowe mogą być rozpuszczone w ejakulacie lub mogą wiązać się do powierzchni plemników. U kobiet przeciwciała przeciwplemnikowe są obecne w surowicy, śluzie szyjki macicy, wydzielinie jajowodu lub w płynie pęcherzykowym. U mężczyzn, u których ponad 50% plemników jest opłaszczonych przeciwciałami przeciwplemnikowymi, obserwuje się wyraźną redukcję współczynnika płodności .Wazektomia to najczęstszy powód pojawienia się ASA (34-74% w surowicy, 38-60% w spermie).Przeciwciała przeciwplemnikowe wywierają heterogeniczny wpływ na zdolność plemników do zapłodnienia: interakcje plemnik-komórka jajowa – przeciwciała zapobiegają wiązaniu plemników z receptorami błony przejrzystej, zahamowanie ruchu postępowego plemników poprzez kotwiczenie ich do miceli śluzu (zjawisko bicia witki – shaking phenomenon), upośledzenie penetracji śluzu szyjkowego.

Przeciwciała przeciw błonie przejrzystej AZA

Osłona przejrzysta stanowi tworzoną przez glikoproteiny pozakomórkową macierz.Twór ten znajduje się pomiędzy komórką jajową a pęcherzykiem komórek nabłonkowych, które tworzą wieniec promienisty. Przeciwciała skierowane przeciwko białkom osłony przejrzystej utrudniają wiązanie plemników do komórki jajowej oraz jej penetrację, przez co utrudniają efektywny proces zapłodnienia.

Osłonka przejrzysta w mikroskopii immunofluorescencyjnej.

Przeciwciała przeciw komórkom jajników AOA

Obecność przeciwciał przeciwjajnikowych w surowicy może być przyczyną niepłodności u kobiet. Obok przeciwciał przeciw osłonie przejrzystej, najczęściej obecne są przeciwciała przeciw antygenom jajnikowym. Zakłada się, że autoimmunologiczne podłoże choroby jest związane z wystąpieniem niektórych chorób idiopatycznych – zwłaszcza przy obecności innych chorób autoimmunologicznych, takich jak choroba Addisona, cukrzyca insulinozależna lub choroba Graves’a. W tych przypadkach, pierwotna niewydolność jajników może występować jako część autoimmunizacyjnej poliendokrynopatii. Przeciwciała przeciwjajnikowe mogą być skierowane przeciwko różnym antygenom jajników. Częstość występowania tych przeciwciał, u pacjentek z pierwotną niewydolnością jajników wykazujących obecność przeciwciał waha się między 20 a 60%. Przeciwciała przeciw jajnikom są odpowiedzialne zarówno za niepłodność jak i za nieudane próby zapłodnienia in vitro. Badanie poprzez pośrednią immunofluorescencję dowodzą, że niektóre AOA są specyficznie skierowane przeciwko komórkom tekalnym jajników. Przypadki niepłodności o podłożu immunologicznym z udziałem AOA wg różnych źródeł sięgają 5-79%.

Przeciwciała przeciw komórkom jąder

Komórki Leydig’a znajdują się w tkance łącznej jąder pomiędzy kanalikami nasiennymi. Ich rola polega na produkcji hormonu steroidowego: testosteronu, który odpowiada za rozwój męskich narządów płciowych podczas okresu dojrzewania, jak równie utrzymanie funkcji nabłonka w kanalikach nasiennych. Przeciwciała przeciwko komórkom Leydig’a mogą powodować niewydolność gonad. Objawem upośledzenia funkcji gonad jest brak fazy dojrzewania płciowego, dlatego symptomy choroby po raz pierwszy dostrzegane są u nastolatków.

Strategia diagnostyki niepłodności:

Podsumowując: przeciwciała przeciwko strukturom biorących udział w procesie reprodukcji są częstym powodem bezpłodności oraz trudności w staraniu się o potomstwo. Procesy autoimmunologiczne mogą być przyczyną niepowodzeń w procesie zapłodnienia in-vitro i przy obserwowaniu takich sytuacji powinien ten czynnik być wykluczony. Skuteczne leczenie przypadków niepłodności opiera się na znalezieniu jej przyczyny jak w wypadku każdej choroby, wówczas pacjenci mają największe szanse na ich wyleczenie .

W naszym laboratorium dostępne są metody diagnostyki przeciwciał zarówno w surowicy jak i w spermie (p.c. anty-plemnikowe). Pracujemy w opraciu o metody referencyjne w autoimmunologii tzn immunofluorescencję ( system niemieckiej firmy Euroimmun) , taka pracownia funkcjonuje w Medice od 2009 roku a zakres badań oprócz diagnostyki niepłodności obejmuje również choroby z zakresu reumatologii i gastroenterologii . I co najważniejsze w naszym laboratorium wydawane są wyniki podające miano przeciwciał co umożliwia monitorowanie skuteczności leczenia pacjentów.

Agnieszka Flont
specjalista laboratoryjnej diagnostyki medycznej
Medica laboratorium Radom